تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۲۸

دعاهاى پرمحتواى ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام در مورد خود و دودمانشان‏

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَهً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى‏ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ (۱۲۵) وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلى‏ عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ (۱۲۶) وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ (۱۲۷)  رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ (۱۲۸) رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ (۱۲۹)

و [یاد کنید] هنگامى که ما این خانه [کعبه‏] را براى همه مردم محل گردهمایى و جاى امن وامان قرار دادیم، و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهى براى نماز انتخاب کنید. و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که: خانه‏ام را براى طواف کنندگان و اعتکاف‏کنندگان و رکوع کنندگان وسجده‏گذاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى‏] پاکیزه کنید. (۱۲۵) و [یاد کنید] آن گاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! این [مکان‏] را شهرى امن قرار ده و اهلش را آنان که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‏اند از هر نوع میوه و محصول روزى بخش. خدا فرمود: [دعایت را درباره مؤمنان اجابت کردم، ولى‏] هر که کفر ورزد بهره اندکى به او خواهم داد، سپس او را به عذاب آتش مى‏کشانم و آن بد بازگشت گاهى است. (۱۲۶) و [یاد کنید] زمانى که ابراهیم و اسماعیل پایه‏هاى خانه کعبه را بالا مى‏بردند [و به پیشگاه حق مى‏گفتند:] پروردگارا! [این عمل را] از ما بپذیر که تو شنوا و دانایى، (۱۲۷) پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتى که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر، که تو توبه‏پذیر و مهربانى! (۱۲۸)  پروردگارا! در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد، و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمى (و بر این کار، قادرى)!» (۱۲۹)

رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ ۱

مراد از بیان کلمه مُسلِم

پیرامون مراد خداوند تبارک و تعالی از مسلم عرض کردیم که سه چیز است: یکی اینکه مراد از اسلام، اعتقادات به جمیع عقاید حقه ، دوم خلوص و توجه خاص از طرف بنده به ذات احدیت به عنوان مبدا و سوم اطاعت مطلق اوامر و نواهی حضرت حق که اگر بخواهیم همه این موارد را خلاصه کنیم، خلاصه آن این است که انسان به صراط مستقیم واصل شود.

نحوه امتثال اوامر الهی

در بحث اینکه ما اطاعت و امتثال اوامر الهی را داشته باشیم آن هم به عنوان مسلم و تسلیم مطلق، لازم است که سه مقام را بررسی نماییم: یکی بحث توکل است، دیگری بحث رضا و در آخر بحث تسلیم ، این سه مقام ، مقاماتی هستند که انسان را تعالی می‌دهند.

معنای توکل در واژه فارسی

خود توکل آنچه که از نظر واژه فارسی به ذهن می‌خورد، یعنی اینکه انسان امورات خود را به ذات احدیت واگذار کند و به خداوند اعتماد داشته باشد که در جلسه قبل به این مورد اشاره کردیم.

شرح معنای توکل

یعنی آنچه که خداوند فرموده است را ما مبنای کارهایمان قرار دهیم، آنچه که خدا دستور داده از قرآن و اهل‌بیت به دست می‌آیند و همه آن کلمات در آیات و روایت ائمه اطهار صلوات الله اجمعین ذکر شده‌اند ، ما باید به دستورات عمل کنیم با اعتمادی که به او خواهیم داشت؛ این همان توکل است.

بررسی معنای رضا

رضا درواقع موافقت دادن وجودمان با خداوند است؛ من این‌ها را به این صورت برداشت کردم که نوشته‌ام ، موافقت دادن وجود انسان با رضایت حق تعالی، به طوری که همه طبع و تمایلات ما با مشیت و اراده حق یکی بشود؛ به این رضا گفته می‌شود یعنی ما به هرچیزی که خداوند می‌دهد، رضا باشیم ،همان بحثی که در جلسات پیش به آن اشاره کردیم که بحث رضایت داشتن به قضا و قدر الهی بود.

شرح مقام  تسلیم

اما بحثی که در مانحن باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، بحث تسلیم است ،مقام تسلیم مقامی است که اگر انسان داشته باشد، به مسلم بودن و اسلام می‌رسد ، مقام تسلیم خلاصه آنچه که در روایات گفته شده و از آن یک کلمه است: «فناء فی الله» ، تسلیم یعنی کسی که «فانی فی الله» باشد، نگوییم چرا من؟ یا خدا چرا این کار را کرد اینگونه نباشد درواقع اگر غیر از این باشد “تسلیم” محسوب نمی‌شود.

اراده انسان متوکل

مرتبه‌ای برای انسان ذکر شده که در آیه شریفه«مَآ تَشَآءُونَ إِلّآ أَن یَشَآءَ اللهُ»۲ یعنی درواقع انسان نمی‌خواهد مگر چیزی که خداوند بخواهد؛ هر چه خدا خواست همان می‌شود.

زمینه سازی مشیت الهی

البته بحث مشیت را اشاره می‌کنم و آن اینکه زمینه‌ساز مشیت الهی خود انسان و بنده است به همین علت «مَآ تَشَآءُونَ» یعنی هیچ چیز نمی‌خواهند، «إِلّآ أَن یَشَآءَ اللهُ». فقط آنچه که خدا خواستار آن است، می‌خواهند؛ پس به دنبال مشیت حضرت حق هستند و دنبال این هستند که به خواسته خداوند برسند.

اهمیت مقام تسلیم

مسلما تسلیم، مقام بسیار خاصی در درگاه الهی برای انسان خواهد بود و کسی که این مقام را داشته باشد، مقرب می‌شود و به قرب می‌رسد«عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»۳ اگر کسی خواست مقرب شود، باید این مقام را داشته باشد.

مقام تسلیم حضرت ابراهیم و اسماعیل

 اینکه می‌بینید حضرت ابراهیم و اسماعیل در این آیات مدنظر هستند، این است که مسلما آن‌ها هر چه خدا خواست را بدون آنکه کوچک‌ترین تردیدی در خواسته خدا داشته باشند ، نسبت به اینکه برای آن‌ها خوب یا بد بود انجام دادند.

ذبح اسماعیل طبق خواست خداوند

بحث همه آنچه که مدنظر قرار دادیم، ذبح کردن حضرت اسماعیل توسط پدرش حضرت ابراهیم علیه السلام است که وقتی از طرف خدا امر بر این شد، حضرت اسماعیل را ذبح کند، بدون اینکه هیچ شک و شبهه‌ای در دل و عمل خودش یا اسماعیل ایجاد شود، آن کار را انجام داد، این مقام تسلیم است چراکه هرچه خدا خواست را خواستند ،لذا فناء یعنی هیچ ادعایی برای خودشان نداشتند.

تعالی انسان در مراتب

اگر کسی بحث تسلیم را در خودش ایجاد کند می‌تواند به مقامی که در این آیه فرموده است، برسد یعنی مسلم شود که توضیح دادیم مقام بسیار خاصی است و باید به آن دقت کرد.

تعالی حضرت ابراهیم

 این حرف‌هایی که می‌زنیم بیهوده نیست و واقعی است ، حضرت ابراهیم از خدا یک سری از مقامات را مانند امامت درخواست کرد و سپس آن را ارتقا داد ، این مسلم است که خودش را تعالی می‌دهد و در ابتدا به دنبال یک مقام پایین‌تر نیست تا بعد از آن به مقام بالاتر برسد آنچه که از مقامات را از خداوند درخواست کرد سپس پیشروی نمود تا همه مقامات را از آن خود کرد کما اینکه کلیه این آیات به دنبال یکدیگر آمده‌اند.

ارتقای مقام حضرت ابراهیم

مقام ابراهیم در آیات اولیه پایین‌تر است و لذا مقام امامت از مقام مسلم بودن پایین‌تر می‌باشد البته نه به آن معنای محاوره‌ای که به آن مسلمان می‌گوییم خیر؛ این مسلم در معنای خاص خودش بکار می‌رود یعنی کسی که مردم را به تسلیم خدا دربیاورد.

لغو تحصیل حاصل توسط خداوند

آنچه که مسلم است ما باید این را بفهمیم که مسلم در اینجا معنای خاصی دارد که حضرت ابراهیم اینگونه درخواست کرده است و الا اگر به همان توحید یا شهادت بر توحید و نبوت که در بین خودمان معروف است، حضرت ابراهیم دارای این موارد بود، یکی از توالی فاسد، تحصیل حاصل است؛ در کارهای خداوند تحصیل حاصل وجود ندارد چرا؟ چون تحصیل حاصل لغو است و از حکیمی مانند حضرت حق تعالی چیزی که لغو باشد، صادر نمی‌شود؛ پس چیزی که حضرت ابراهیم درخواست کرده حاوی معانی خاصی است.

درخواست حضرت ابراهیم

چیزی که حضرت ابراهیم درخواست کرده، مسلمان بودن ظاهری یا شناسنامه‌ای نبوده، ایشان مسلم بودن به معنای خاص آن را درخواست می‌کرده که صیغه آن یعنی باب افعال، بیانگر آن است .

کسب مقامات پنج‌گانه

همچنین مقاماتی که قبل از آن درخواست کرده ، ایشان از  خداوند پنج را مقام درخواست نموده و هر پنج مقام را اخذ نمودند که البته همه آن‌ها را به تنهایی کسب نموده است ،«مَآ تَشَآءُونَ إِلّآ أَن یَشَآءَ اللهُ» تا خودش نخواهد که خداوند برای او مشیت نمی‌کند ، مشیت ذات احدیت بر این است که آن بنده به دنبالش برود.

شرط هدایت شدن از نظر قرآن

هدایت می‌خواهید؟ باید مهتدی باشید «مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی»۴ اگر خواستید هدایت خدا شامل شما شود ، باید به دنبال آن باشید ،مانند قصه‌ای که یک نفر به مشهد رفته بود و التماس می‌کرد که یا امام رضا یکی از ماشین‌ها بانک به نام من باشد! در عالم خواب حضرت رضا به آن فرد گفت که در بانک یک حساب باز کن؛ پس ما باید به دنبال مشیت باشیم تا مشیت شامل حال ما نیز بشود.

نتیجه عزت طلبی و ذلت طلبی

اگر کسی عزت طلب باشد نمی‌تواند  هر روز دست خود را جلوی دیگر بندگان خدا دراز کند این ذلیل طلبی است و لذا مشیت خدا بر این قرار می‌گیرد که او را ذلیل کند اما اگر کسی عزت طلب باشد، خدا به او عزت می‌دهد .

ضلالت و گمراهی انسان

اگر کسی که هدایت بخواهد خداوند او را هدایت نمی کند و کسی هدایت نخواهد، ضلالت او را فرا می‌گیرد «مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَا هَادِیَ لَهُ» ۵ در آیات اینگونه گفته نمی‌شود که خدا ضلالت می‌دهد چرا که خدا ضلالت نمی‌دهد اما خودش باید دنبال هدایت باشد تا خدا، قرآن و اهل‌بیت هادی او شوند.

مراد از بیان کلمه امت

مفسرین درباره «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ»۶ می‌گویند که مراد از امت در اینجا، همان امت پیامبر است (امتی که حضرت رسول اکرم بر آن‌ها رهبری خواهد کرد. حضرت ابراهیم بعد از درخواست امامت، مقام مسلم بودن را نیز درخواست نمود هم برای خودش هم برای عده‌ای از فرزندانش آن هم مُسْلِمَهً لَکَ.

منابع 

۱_سوره بقره آیه ۱۲۸

۲_ سوره انسان آیه ۳۰

۳_سوره قمر آیه ۵۵

۴_ سوره اسرا آیه ۹۷

۵_ سوره اعراف آیه ۱۸۶

۶_سوره بقره آیه ۱۲۸

• • اشاره
  • اسلامی که ابراهیم و اسماعیل (علیه السلام) از خدا خواستند غیر اسلام به معنای متداول آنست
  • مراد از” أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا”
  • اسلامی که ابراهیم و اسماعیل (علیه السلام) برای ذریه شان در خواست نمودند اسلام واقعی بود
• بحث روایتی (شامل روایاتی در ذیل آیات گذشته مربوط به هجرت ابراهیم به مکه و بنای کعبه و دعای ابراهیم …)
  • اشاره
  • بررسی اخباری که به امور خارق العاده در باره کعبه و حجر الاسود و سنگ مقام اشاره دارند
  • استدلال آنها که بکلی منکر این دسته روایات شده اند